Uzależnienie od jedzenia – czy istnieje i na czym polega?

Wielu z nas doświadcza okresowych chwil słabości, kiedy to jedzenie staje się nie tyle metodą na dostarczenie substancji odżywczych, co sposobem na chwile przyjemności, czy opanowanie naszych emocji i zmniejszenie napięcia.

Czy jednak te chwile mogą prowadzić do uzależnienia od jedzenia? Temat uzależnienia od jedzenia wzbudza coraz większe zainteresowanie zarówno wśród naukowców, jak i społeczeństwa. Uzależnienie od jedzenia, choć nie jest oficjalnie uznane przez klasyfikacje medyczne, budzi kontrowersje i dyskusje w środowisku naukowym.

W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej zjawisku „uzależnienia od jedzenia”, zastanowimy się, czy istnieje ono w ścisłym znaczeniu, oraz na czym polega. Czy naprawdę możemy uzależnić się od jedzenia tak samo, jak od substancji psychoaktywnych czy hazardu? Czy obserwowane zachowania kwalifikują się do kategorii uzależnienia? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania przyjrzymy się zarówno naukowym doniesieniom, jak i praktycznym doświadczeniom osób borykających się z problemem jedzenia.

Wielopoziomowy problem uzależnienia od jedzenia

Zaburzenia związane z używaniem substancji odurzających zwykle dominują temat uzależnień. Uzależnienie od jedzenia jest spowodowane prostą interakcją pomiędzy tym, co śmiało można zakwalifikować jako „niezdrowa żywność”, a ośrodkiem nagrody w mózgu. Jest to zjawisko społeczne, które od lat rozprzestrzenia się wśród społeczeństw kultury zachodniej, ale nie tylko. Jednak rosnąca świadomość w końcu zmusiła do zastanowienia się nad podejściem do kwestii żywienia, tym samym prowadząc do większych inwestycji na badania nad uzależnieniem od żywności.

Mimo, że badania nad uzależnieniem od jedzenia nie dostarczyły jeszcze odpowiedzi na wszystkie stawiane pytania, to przedwcześnie stawiane wnioski i podsumowania statystyczne pokazują, że ten rodzaj uzależnienia może dotknąć każdego, niezależnie od wieku i pochodzenia. Istnieją jednak grupy demograficzne, które są bardziej niż inne narażone na uzależnienie od jedzenia.

Czym jest uzależnienie od jedzenia?

Uzależnienie od jedzenia zwykle wiąże się z utratą kontroli nad nawykami żywieniowymi. Wiele osób cierpiących na uzależnienie od jedzenia spożywa więcej jedzenia, niż powinno, biorąc pod uwagę stan zdrowia i styl życia.

Podobnie jak wszyscy, osoby uzależnione od jedzenia doświadczają zachcianek i napadów ostrego apetytu, co zwykle się kończy nadmiernym jedzeniem tłustych, słonych i słodkich produktów. Jeśli uzależnienie jest zaawansowane, to mogą oni doświadczać objawów odstawienia po wyeliminowaniu niektórych produktów z diety.

Warto przeczytać: Nasiona chia – ryzyko nadmiernego spożycia oraz szkodliwość

Bardzo łatwy dostęp do żywności nie jest tu jedynym problemem. Autorzy artykułu opublikowanego w Yale Journal of Biology and Medicine twierdzą, słowo „uzależnienie” zostało po raz pierwszy użyte w kontekście żywności w odniesieniu do czekolady w 1890 roku.

W 1956 roku badacz Theron Randolph, MD, użył terminu „uzależnienie od jedzenia” , aby opisać „specyficzną adaptację do jednego lub więcej regularnie spożywanych pokarmów, na które dana osoba jest bardzo wrażliwa [co] wywołuje wspólny wzorzec objawów opisowo podobnych do innych procesów uzależniających”. Swoje wnioski zawarł w publikacji wydanej w ramach Quarterly Journal of Studies on Alcohol.

Dzisiaj termin „uzależnienie od jedzenia” jest kojarzony z objawami uzależnienia w odpowiedzi na wysoce satysfakcjonujące jedzenie, takie jak słodycze, lody, chipsy ziemniaczane i pizza.

W 2009 roku opracowano Yale Food Addiction Scale (YFAS), skalę pomiaru uzależnienia od jedzenia, mającą na celu określenie oznak uzależniających zachowań żywieniowych. Zawarte tam 25 pytań ma na celu ustalenie, czy wysoko przetworzone produkty spożywcze wywołują u niektórych osób zachowania uzależniające, czyli takie, które odpowiadają kryteriom diagnostycznym DSM-5 dla innych rodzajów uzależnień. Wykazano w recenzowanych badaniach, że jest ona skuteczna, a najnowsza wersja została opublikowana w czasopiśmie Psychology of Addictive Behavior.

Czym jest uzależnienie behawioralne?

Uzależnienie od jedzenia, choć nie jest formalnie uznawane za uzależnienie przez Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych (DSM-5), należy do kategorii uzależnień behawioralnych. Uzależnienie behawioralne działa podobnie do tego, jak nadużywanie alkoholu lub narkotyków wpływa na mózg.

Nadużywanie substancji aktywuje receptory w mózgowym ośrodku nagrody, powodując uwalnianie dopaminy, substancji chemicznej odpowiedzialnej za „dobre samopoczucie”. Niektóre pokarmy lub zachowania żywieniowe również mogą uwalniać dopaminę, od której to można z czasem się uzależnić. Uzależnienie od jedzenia to przede wszystkim łamanie wszystkich zasad zdrowego odżywiania, co może prowadzić do przejadania się i czasami przyczynia się do rozwoju zaburzeń odżywiania.

Oprócz uzależnienia od jedzenia, uzależnienia behawioralne obejmują:

• uzależnienie od seksu
• uzależnienie od hazardu
• uzależnienie od pornografii
• uzależnienie od gier wideo
• uzależnienie od zakupów
• uzależnienie od ćwiczeń fizycznych

Różnica pomiędzy jedzeniem emocjonalnym a uzależnieniem od jedzenia

Jedzenie emocjonalne i uzależnienie od jedzenia to dwa różne zjawiska, choć mogą się one czasem nakładać i współistnieć. Oto główne różnice pomiędzy nimi:

Charakterystyka zachowania

Jedzenie emocjonalne polega na jedzeniu w odpowiedzi na emocje, takie jak stres, smutek czy nuda. Osoby jedzące emocjonalnie zwykle sięgają po jedzenie jako sposób na radzenie sobie z trudnymi uczuciami lub sytuacjami życiowymi, często niekontrolowanie ilości spożywanego pokarmu.

Uzależnienie od jedzenia to stan, w którym osoba traci kontrolę nad swoim spożyciem pokarmu, często koncentrując się na jedzeniu nawet wtedy, gdy nie jest głodna. Uzależnienie od jedzenia charakteryzuje się silną chęcią jedzenia, niezdolnością do kontrolowania spożycia oraz negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi i społecznymi.

Motywacja i świadomość

Osoby jedzące emocjonalnie zwykle są świadome swojego zachowania i motywacji, czyli sięgają po jedzenie w odpowiedzi na swoje emocje.

Osoby uzależnione od jedzenia mogą nie być świadome swojej sytuacji lub nie zdawać sobie sprawy z faktu, że ich zachowanie jest problematyczne. Mogą również doświadczać silnej chęci jedzenia, niezależnie od obecności emocji.

Kontrola i konsekwencje

Jedzenie emocjonalne – osoby jedzące emocjonalnie mogą być w stanie kontrolować swoje zachowanie w pewnym stopniu, choć często trudno im ograniczyć spożycie jedzenia w momencie emocjonalnej potrzeby. Konsekwencje jedzenia emocjonalnego mogą obejmować poczucie winy, ale niekoniecznie prowadzą do długoterminowych problemów zdrowotnych.

Uzależnienie od jedzenia – osoby uzależnione od jedzenia często tracą kontrolę nad swoim spożyciem i mają trudności z ograniczeniem ilości spożywanego pokarmu. Konsekwencje uzależnienia od jedzenia mogą być poważne, włączając w to otyłość, problemy zdrowotne, jak również negatywne skutki społeczne i emocjonalne.

Mimo tych różnic, ważne jest zrozumienie, że jedzenie emocjonalne i uzależnienie od jedzenia mogą się nawzajem wpływać i czasem być trudne do rozróżnienia. Osoby z jedzeniem emocjonalnym mogą mieć tendencję do rozwoju uzależnienia od jedzenia, a osoby uzależnione od jedzenia mogą używać jedzenia jako sposób na radzenie sobie z emocjami. Dlatego też diagnoza i leczenie tych problemów wymaga indywidualnego podejścia i zrozumienia specyfiki danego przypadku.

Najczęstsze objawy uzależnienia od jedzenia

Istnieje cienka granica między czerpaniem przyjemności z jedzenia a uzależnieniem. Dla wielu osób brak kontroli nad swoimi nawykami oznacza również brak kontroli nad odżywianiem i może być silnym sygnałem ostrzegawczym. Poniżej znajduje się kilka typowych oznak uzależnienie od jedzenia:

• Spożywanie większej ilości danego produktu, niż się zamierzało.
• Kontynuowanie jedzenia nawet wtedy, gdy nie jest się już głodnym.
• Jedzenie aż do przejedzenia.
• Wysiłek wkładany w zdobycie jedzenia lub określonych produktów spożywczych, nawet jeśli nie są łatwo dostępne.
• Zaangażowanie w jedzenie, zamiast w coś innego, a nawet zaniedbywanie obowiązków.
• Ciągłe odczuwanie chęci na coś ulubionego do jedzenia.
• Ukrywanie się z jedzeniem lub podjadanie ukradkiem.
• Kontynuowanie jedzenia pomimo świadomości szkodliwych konsekwencji.
• Zawsze zjadasz więcej, niż jedną porcję.
• Usprawiedliwianie swoich niezdrowych nawyków żywieniowych.
• Wydawanie pieniędzy na określone produkty spożywcze, nawet jeśli są pilniejsze wydatki.

Kogo dotyczy uzależnienie od jedzenia?

Każdy może rozwinąć uzależnienie od jedzenia lub być dotknięty tym schorzeniem.

Uzależnienie od jedzenia występuje, gdy dana osoba uzależnia się od uwalniania dopaminy (część ośrodka nagrody w mózgu) spowodowanego kompulsywnym objadaniem się ulubionymi produktami spożywczymi.

Jednak mowa tu o smacznym jedzenie, które odpowiednio stymuluje wrażenia i przyjemności. A to najczęściej obejmuje wysoko przetworzone produkty spożywcze zawierające duże ilości cukru, tłuszczu i soli. Ze względu na dostępność i przystępność cenową oraz usługi organizowania i dostarczania żywności, częstość występowania uzależnienia od jedzenia rośnie.

Warto przeczytać: Sól kuchenna – wpływ na nerki

Jeśli regularnie tracisz kontrolę podczas jedzenia, odczuwasz intensywne łaknienie lub smutek, gdy próbujesz powstrzymać to zachowanie, lub jeśli trudno ci przestać jeść mimo najedzenia się (nawet jeśli występują negatywne konsekwencje), jest bardzo prawdopodobne, że spełniasz kryteria YFAS dotyczące uzależnienia od jedzenia. Jedno z badań przeprowadzonych na próbie 500 dorosłych osób wykazało, że ponad 14 procent z nich spełniało kryteria uzależnienia od wysoce satysfakcjonujących pokarmów.

Metaanaliza 272 badań opublikowana w European Eating Disorders Review z marca 2022 r. wykazała, że ogólna częstość występowania uzależnienia od jedzenia może wynosić nawet 20 procent. Osoby predysponowane do uzależnienia, a także osoby zmagające się z nadwagą lub problemami związanymi z nią związanymi, częściej zachowują się w sposób zgodny z definicją uzależnienia od jedzenia, podobnie jak osoby z niską samooceną, lękiem i depresją. Potwierdzają to badania opublikowane w Frontiers in Psychiatry w 2021 roku.

W ankiecie przeprowadzonej przez Everyday Health, wśród 3144 dorosłych (z których wszyscy zadeklarowali próby utraty wagi w ciągu ostatnich sześciu miesięcy), ponad połowa respondentów (57%) przyznała, że doświadcza utraty kontroli nad jedzeniem, lub ulega kompulsywnym nawykom żywieniowym.

Jak częste jest uzależnienie od jedzenia?

Uważa się, że nawet 20% populacji może być uzależniona od jedzenia lub wykazywać nałogowe zachowania żywieniowe. Liczba ta jest jeszcze wyższa wśród osób z otyłością.

Otyłość definiuje się na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI), który oblicza się dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez kwadrat wzrostu (w metrach). Wartości BMI powyżej 30 klasyfikuje się jako otyłość.

Uzależnienie od jedzenia często wynika z niezdiagnozowanych zaburzeń psychicznych, emocjonalnych i zagraża zdrowiu psychicznemu i fizycznemu danej osoby. Aby przerwać cykl uzależnienia od jedzenia, osoby cierpiące z tego powodu powinny szukać pomocy medycznej i poddać się leczeniu, które może pomóc im w skutecznej walce z nałogiem.

Jakie są konsekwencje uzależnienia od jedzenia?

Uzależnienie od jedzenia może mieć poważne konsekwencje dla ogólnego stanu zdrowia i jakości życia jednostki.

Nadmierne spożywanie niezdrowego jedzenia może prowadzić do otyłości, cukrzycy typu 2, chorób serca, nadciśnienia tętniczego, chorób układu pokarmowego i innych poważnych problemów zdrowotnych.

Uzależnienie od jedzenia często wiąże się z zaburzeniami emocjonalnymi, takimi jak depresja, lęk czy niskie poczucie własnej wartości, które mogą być spowodowane poczuciem winy związanym z nadmiernym jedzeniem lub obrazem ciała.

Osoby uzależnione od jedzenia często doświadczają wahania nastroju, zmęczenia, niskiej energii oraz problemów ze snem.

Uzależnienie od jedzenia może prowadzić do znacznego obciążenia emocjonalnego oraz finansowego związanego z leczeniem problemów zdrowotnych wynikających z nadmiernego jedzenia, terapiami i wsparciem psychologicznym.

Jak jest diagnozowane uzależnienie od jedzenia?

Uzależnienie od jedzenia, choć nie jest jeszcze oficjalnie uznane jako osobne zaburzenie diagnozowane przez klasyfikacje medyczne, takie jak DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) czy ICD-10 (International Classification of Diseases), może być diagnozowane i identyfikowane przez specjalistów zdrowia psychicznego oraz dietetyków za pomocą różnych metod. Oto kilka podejść do diagnozowania uzależnienia od jedzenia:

1. Wywiad kliniczny. Podstawowym narzędziem w diagnozowaniu uzależnienia od jedzenia jest wywiad kliniczny przeprowadzany przez specjalistę, takiego jak psycholog kliniczny, psychiatra lub terapeuta zajmujący się zaburzeniami odżywiania. Podczas wywiadu lekarz może zadawać pytania dotyczące nawyków żywieniowych, historii żywieniowej, objawów psychicznych i emocjonalnych związanych z jedzeniem, jak również konsekwencji społecznych i zdrowotnych związanych z problemem.
2. Skale oceny i kwestionariusze. Istnieją różne skale oceny i kwestionariusze, które mogą być używane do pomiaru nasilenia objawów uzależnienia od jedzenia oraz oceny ryzyka i konsekwencji tego zaburzenia. Na przykład skala Eating Attitudes Test (EAT-26) lub Kwestionariusz Jedzenia Kompulsywnego (Eating Disorder Examination Questionnaire – EDE-Q) mogą być wykorzystywane w celu oceny objawów związanych z jedzeniem.
3. Obserwacja zachowań i nawyków żywieniowych. Specjaliści mogą również obserwować zachowania i nawyki żywieniowe pacjenta, takie jak niekontrolowane jedzenie, jedzenie w tajemnicy, jedzenie w odpowiedzi na emocje czy jedzenie dużych ilości pokarmów w krótkim czasie.
4. Badania dodatkowe. Czasami, w celu wykluczenia innych schorzeń lub oceny konsekwencji zdrowotnych wynikających z nadmiernego jedzenia, mogą być przeprowadzane badania dodatkowe, takie jak badania krwi, badania hormonalne czy badania obrazowe.
5. Współpraca z innymi specjalistami. W niektórych przypadkach diagnoza uzależnienia od jedzenia może wymagać współpracy z innymi specjalistami, takimi jak dietetyk czy lekarz rodziny, aby uzyskać pełniejszy obraz stanu zdrowia pacjenta i zapewnić odpowiednie wsparcie.

Warto podkreślić, że diagnoza uzależnienia od jedzenia może być skomplikowana i wymagać holistycznego podejścia, uwzględniającego zarówno aspekty fizyczne, jak i psychiczne oraz społeczne.

Dlatego ważne jest, aby diagnoza była dokładna i oparta na wieloaspektowym badaniu pacjenta.

Źródła

Meule A. Back by Popular Demand: A Narrative Review on the History of Food Addiction Research. Yale J Biol Med. 2015 Sep 3;88(3):295-302. PMID: 26339213; PMCID: PMC4553650.
Randolph, T. G. (1956). The descriptive features of food addiction. Addictive eating and drinking. Quarterly journal of studies on alcohol, 17(2), 198-224.
Gearhardt AN, Corbin WR, Brownell KD. Development of the Yale Food Addiction Scale Version 2.0. Psychol Addict Behav. 2016 Feb;30(1):113-21. doi: 10.1037/adb0000136. PMID: 26866783.
Ekern, J. (2017, May 12). Food addiction: Causes, symptoms, signs & treatment help. Eating Disorder Hope. Retrieved from https://www.eatingdisorderhope.com/information/food-addiction
Gearhardt, A. N., Corbin, W. R., & Brownell, K. D. (2009). Preliminary validation of the Yale Food Addiction Scale. Appetite, 52(2), 430–436. https://doi.org/10.1016/j.appet.2008.12.003
Goodman, B. (2020, July 17). Food addiction signs and treatments. WebMD. Retrieved from https://www.webmd.com/mental-health/eating-disorders/binge-eating-disorder/mental-health-food-addiction
Gunnars, K. (2019, November 11). 8 common symptoms of food addiction. Healthline. Retrieved from https://www.healthline.com/nutrition/8-symptoms-of-food-addiction
Pursey KM, Stanwell P, Gearhardt AN, Collins CE, Burrows TL. The prevalence of food addiction as assessed by the Yale Food Addiction Scale: a systematic review. Nutrients. 2014 Oct 21;6(10):4552-90. doi: 10.3390/nu6104552. PMID: 25338274; PMCID: PMC4210934.